[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۳] خداجون هوامو داشته باش: #جلسه_اول
#مسئله¬_شناسی_(1)

نکته اول. جایگاه مسئله شناسی کجاست و به چه چیزی مسئله می گوییم؟

تعریف مسئله از نگاه برخی از جامعه شناسان غربی عبارت است از: «جامعه در یک مسیری طبق موازینی که خود مردم اجتماع به آن پایبند هستند، در حال حرکت طبیعی و منسجم به سمت هدفهایی است. این حرکت ِ طبیعی، پیوند مردم را در اجتماع حفظ می کند. اگر عملی این پیوندها و یک دستی اجتماعی را بهم بزند اختلال ایجاد کند انگاه مشکل یا مساله اجتماعی رخ داده است. علت بسیاری از مسائل، عدم تناسب در تحولات است. یعنی عدم توازن در مشکلات فرهنگی و اجتماعی سبب بسیاری از مسائل است.»
آیا این تعریف طبق تعلقات دینی ما پذیرفتنی ست؟
خیر. این تعریف به توازن در تمام بخش ها توجه دارد اما نسبت به جهت حرکت ساکت است. سکولار است. از نظر دینی، حرکت جامعه ای مطلوب است که حرکت متوازن به سمت غایت مطلوب داشته باشد. غایت ها مهم اند. آرمان ها مهم اند. لذا تعریف ما از مساله اجتماعی این است: «هرگاه بین وضعیت موجود جامعه و وضعیت آرمانی فاصله معناداری باشد، مسئله اجتماعی وجود دارد». تا نقطه ی آرمانی را مشخص نکنیم، بر سر مسئله بودگی یک موضوع هماهنگ نمی شویم.

نکته دوم. نقشه ی علمی برای حل معضلات چیست؟

1. ترسیم نظام معرفتی دینی (مجموع آموزه های توصیفی، ارزشی، حقوقی) نسبت به موضوع.
2. طراحی نظریه ی مورد نظر از نظر اسلام: باید جواب بدهیم مثلاً نظر اسلام در مجموع نسبت به اشتغال چیست؟ (روشن کردن اولویت بندی ها و مطرح کردن دیدگاه کلی.)
3. طراحی الگوی مورد نظر (ظرفیت های زمانی و مکانی و محدودیت های غیر قابل تغییر را باید لحاظ کنیم). الگوها از یک سمت به آموزه های دینی متصل هستند و از سمت دیگر قید زمان و مکان می خورند: موقعیت آرمانی در یک موقعیت زمانی و مکانی.
4. ترسیم شاخص های رشد (مشخص شدن اینکه چطور می توان فهمید به سمت الگو پیش می رویم).
5. مساله شناسی: توصیف (اطلاعات و آمار دقیق) و تحلیل (علت یابی تحولات) وضعیت موجود.
6. طراحی برنامه ی اصلاحی (شامل طراحی اصول و سیاست های کلی، طراحی قوانین مورد نیاز، طراحی برنامه های کلان، اجرا، بازخوردگرفتن و نظارت).
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۳] خداجون هوامو داشته باش: نکته پانزدهم. در خلط بین مطالبه و نیاز واقعی، مصلحان اجتماعی با چه خطراتی روبه رو هستند؟
1. توجه صرف به احساس نیاز و مطالبه مردم (عوام زدگی). افرادی که دنبال پایگاه اجتماعی هستند یا افرادی که بدون فکر هستند و نگاهشان فقط به حرف مردم است. فقط توجه دارند به احساس نیاز مردم.
2. عدم توجه به افکار عمومی و احساس نیاز و توجه صرف به نیازهای واقعی: مصلح متدینی که به مطالبه و احساس نیاز مردم بی توجه است. این بد است چون ممکن است منشاء آثار بد باشد. مشکل جایی دیگر ایجاد شود. (توضیح مفصل تر، نکته شانزدهم)

نکته شانزدهم. برداشت نسبت به یک موضوع و مطالبه نسبت به یک موضوع، می تواند اثر عینی واقعی داشته باشد.
مثال) در جامعه سنتی، دختران در سنین پایین ازدواج می کردند. بعد از مشروطه و آمدن فرهنگ غربی، این فرهنگ عوض شد. احساس شد که ازدواج در سن پایین بد است. لذا اثر واقعی اش این شد که دختران برای ازدواج در سن پایین آمده نشدند. در نتیجه دخترانی که در سن پایین ازدواج می کنند مشکل دارند. از بررسی این مشکل در وضعیت امروز، از این نباید نتیجه گرفت که ازدواج در سن پایین بد است. بلکه باید گفت جامعه آمادگی روانی لازم را برای ازدواج دختران در سن پایین ندارد.
لذا حکومت باید نسبت به احساسات عمومی برداشت درست، واکنش درست داشته باشد. و اصلاحات فرهنگی را در دستور کار خود قرار دهد. اگر احساسات غلط شکل گرفت ممکن است مجبور شود تمکین کند. پس
1. مصلحان بایستی، تصویر واقعی به مردم بدهند.
2. تصاویر ذهنی مردم، مرتباً بازخوانی و اصلاح شود.
3. به بازنمایی های رسانه ای توجه شود. ممکن رسانه تصویری به مردم بدهد که با واقعیت فرق کند و تاثیر منفی روی احساسات و.. داشته باشد.
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۳] خداجون هوامو داشته باش: #جلسه_پنجم
#مساله_شناسی_(5)
نکته یازدهم. پرهیز از خلط بین عینیت و برداشت از عینیت.
تعریف عینیت: پدیده ی خارجی؛ موضوعی که خارج از ذهن تحقق پیدا می کند. در موضوعات عینی، ممکن است برداشت از موضوع، متفاوت از عینیت باشد. باید بین این دو تفکیک ایجاد کرد: بین عینیت و برداشت (احساس) از عینیت. مثلاً. ممکن است در عینیت اجتماعی مهمترین عامل طلاق اعتیاد همسران باشد. اما مردم علت را چیز دیگری بدانند. این که برداشت چیز دیگری باشد، آن پدیده خارجی را عوض نمی کند.
روایت:(این روایت از امام موسی کاظم (ع) هست. روایتی که استاد زیبایی نژاد فرمودند از امام صادق (ع) اندکی متفاوت است. بنده آن را نیافتم)قال موسی کاظم (ع) يا هِشامُ لَوْ كانَ فِي يَدِكَ جَوْزَةٌ وَ قالَ النّاسَ [فِي يَدِكَ ] لُوْلُوْةٌ ما كانَ يَنْفَعُكَ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ اَنَها جُوْزَةً وَ لَوْ كانَ فِي يَدِكَ لُوْلُوْةً وَ قالَ النّاسُ اَنَها جُوْزَةً ما ضَرَّكَ وَاَنْتَ تَعْلَمُ اَنَها لُوْلُوْةٌ(تحف العقول ص386). اى هشام اگر در دست تو گردوئى باشد ولى مردم بگويند گوهر است به حال تو سودى نبخشد با اينكه خود دانى گردو است و اگر در دست تو گوهرى باشد ولى مردم بگويند گردو است به تو زيانى نرسد با اينكه تو خود دانى گوهر است.

نکته دوازدهم. نظرسنجی ها ابزار مناسبی برای کشف عینیت های اجتماعی نیستند. بسنده نیستند.
نظرسنجی ها نشان می دهند که جامعه مخاطب چه احساس و برداشتی از موضوع دارد نه اینکه عینیت موضوع را بگویند.
مثال. پژوهشی در مورد تعدد زوجات از زنان تهرانی انجام شده بود. فرض بر این که حدود 98 درصد از زنان گفته اند ازدواج موقت بد است. نباید نتیجه گرفت که پس معلوم می شود تعدد زوجات بد است. این خطاست. برای اینکه بدانند تعدد زوجات بد است باید شیوه ی مطالعه ی دیگری پیش گرفت. این پژوهشگر تنها می تواند بگوید 98 درصد تعدد زوجات را بد می دانند (گزارشِ احساس زنان).

نکته سیزدهم. از مصادیق خلط بین عینیت و برداشت عینیت، خلط بین مطالبه و نیاز می تواند باشد.
هنگامی که با مردم صحبت شود ممکن است نیازهایی را مطرح کنند. مثلاً 26 درصد از دختران بالغ، بگویند مهم¬ترین نیازشان اشتغال است و آزادی و امنیت بعد از آن باشد و در آخر ازدواج. آیا می توان گفت دختران بیش از همه به اشتغال نیاز دارند؟ این جا از خلط هاست. خلط بین مطالبه (احساسِ نیاز) و نیاز واقعی. ممکن است کارشناس بگوید یکی از مشکلات این است که دختران، نیازهای واقعی شان را درست تشخیص نمی دهند. یا اگر چه اشتغال یک نیاز است اما خود این، مشکلات و نیازهای دیگری در پی دارد. خلط بین مطالبه و نیاز واقعی، باعث می شود که مصلحان به جای کشف نیاز، کشف مطالبه کنند و بسیاری از نیازهای واقعی مغفول بماند.

نکته چهاردهم. راه حل برخورد و پاسخ به مطالبات (احساس نیاز) و نیازهای غیر واقعی مردم توسط مصلحان و حکومت.
اگر نظام (هر نظامی) با مطالبه گروهی مواجه شد؛ اگر مطالبه به جا بود، حکومت بایستی بر اساس اولویت های خود به آن پاسخ دهد.
یک نظام قوی، در قدم اول با ابزارهای فرهنگی و رسانه هایی که در اختیار دارد، دغدغه ی خود را به دغدغه ی عمومی تبدیل می کند. اگر ناتوان شد از تولید مطالبه یا دیگران مطالبه نابه جا درست کنند، در قدم دوم، نظام باید بررسی کند که آیا می تواند از مطالبه غلط یک مطالبه درست ایجاد کند و تغییر ایجاد کند؟ (مثل شاگردی که سوال بی ربط می پرسد و استاد با استادی خودش، طوری سوال را تغییر می دهد که سوالی با ارزش علمی ایجاد شود). اگر هیچ کدام از این دو حالت نشد. قدم بعدی استفاده از داروهای التیام بخش است. مثلاً اگر مطالبات غلط ِ بسیاری مطرح شد. دولت حدود ده درصد را به گونه ای پاسخ دهد که بقیه مطالبات فراموش شود. یا مخاطرات مطالبات را بیان کند. در قدم آخر،اگر مردم مطالبه نابه جا داشتند که اگر آن مطالبه پاسخ داده نشود، مخاطره درست می شود. در این جا باید طبق قاعده ی اهم و مهم عمل شود.
روایت. (روایتی که از امام صادق (ع)، استاد مطرح فرمودند در سایت های زیادی به نقل از تذکره الاولیاء آمده و منبع اصلی آن را پیدا نکردم. روایت نزدیک به آن از امام علی (ع) هم وجود دارد که در آمده خواهد آمد).
حدیثامام على عليه السلام :لَيسَ العاقِلُ مَن يَعرِفُ الخَيرَ مِنَ الشَّرِّ وَلكِنَّ العاقِلُ مَن يَعرِفُ خَيرَ الشَّرَّينِ؛عاقل آن نيست كه خير را از شر تشخيص دهد، بلكه عاقل كسى است كه ميان دو شر، آن را كه ضررش كمتر است بشناسد.(بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص6)
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۴] خداجون هوامو داشته باش: نکته دهم. آیا اصلاح کردن همیشه خوب است؟
در مقام اصلاح مشکلات، باید توجه شود که آیا اصلاح کردن خوب است؟ اگر زن و شوهر اختلاف داشته باشند و مشاور رفع اختلاف کند. آیا مشاور درست عمل کرده است؟ معلوم نیست. چرا؟ ممکن است رفع خصومت بکند ولی بر سر الگویی به توافق برساند که مشروعیت ندارد. در رفع خصومت ها گاهی وقت ها، قواعد درست پیاده نمی شود. مثلاً کارشناس دینی برای رفع اختلاف فرزند و والدین می گوید که والدین به کودکان امر و نهی نکنند. به صورت غیر مستقیم بگویید. در سن تکلیف، رساله ای به فرزند داده می شود که پر از باید و نباید است. مسئله ی امر به معروف و نهی از منکر با لسانِ آمرانه مطرح می شود. وقتی فرزند در نظامی رشد کرده که سعه ی صدر ندارد، چطور سلسله مراتب اجتماعی، ولایت، آمریت و… را متوجه می شود؟ لذا قاعده جدید خودش باید درست باشد.
مثال. خشونت علیه زنان.
گفته می شود که خشونت علیه زنان باید کاهش یابد. بعد تعریفی عام از خشونت می شود به این صورت که: آزار جسمی و روحی شوهر. چند سال پیش تعریف وسیعی از خشونت شد و بعد نتیجه گرفتند بیش از 60 درصد زنان تحت خشونت هستند. عواملی مثل حساسیت نسبت به نوع پوشش و نوع دوستان توسط شوهر، کم محلی و… جزء مصادیق خشونت معرفی شده بود. برای خشونت علیه زنان مرد تبدیل به بی غیرت می شد. در واقع، قاعده ی رفتاری بین زن و شوهر در الگوی فردگرایی بود.
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۴] خداجون هوامو داشته باش: #جلسه_چهارم
#مسئله_شناسی_(4)
نکته هشتم. تمایز بین مشروعیت و کارآمدی.
بعضی وقت ها این دو با هم خلط می شوند. در حالی که با هم کاملاً متفاوت هستند.
مثال. سرپرستی ِ مرد.
از آموزه های دینی به دست می آید سرپرستی مرد در خانواده مشروع است. اما سرپرست باید به عنصر کارآمدی هم توجه داشته باشد. اگر مرد فقط انفاق دادن خودش را ببیند و در هر موضوعی نظر خودش را اعمال کند، و نسبت به مطالبات خانواده بی توجه باشد، آنگاه ممکن است نشاط خانواده کم شود. در موقعیت هایی اعضای خانواده جلوی او بایستند. در نتیجه خانواده با مشکل روبه رو شود. در حالی که آموزه های دینی روی کارآمدی تاکید دارد. مثال.
1. پيامبر صلى الله عليه و آله :اَلمُؤمِنُ يَأكُلُ بِشَهوَةِ أَهلِهِ، اَلمُنافِقُ يَأكُلُ أَهلُهُ بِشَهوَتِهِ؛مؤمن به ميل و رغبت خانواده اش غذا مى خورد ولى منافق ميل و رغبت خود را به خانواده اش تحميل مى كند. ((كافى(ط-الاسلامیه)، ج4، ص12، ح6))
2. قال علی (ع): «مِنْ أَشْرَفِ أَعْمَالِ الْکَرِیمِ غَفْلَتُهُ عَمَّا یَعْلَم»؛شريف‏ترين خوى انسان كريم، چشم‏ پوشى از خطاهايى است كه مى‏ داند. (نهج البلاغه)
گاهی اوقات گذشت و اغماض لازم است. افراد متدین زیادی هستند که در تربیت فرزندان ناکارآمد هستند. فقط آمرانه برخورد می کنند و به عنصر کارآمدی بی توجه اند. این از آرمان هایی است که تحقق آن کم است. سطح توقع از فرزندان باید با سعه ی روحی آن ها متناسب باشد. لذا لازم است: الف) بهره گیری از روش های متناسب. ب) مدارا کردن.
هشدار؛ خطا!: گاهی اوقات وقتی می بینند مرد در سرپرستی کارآمد عمل نمی کند، مشروعیت او را زیر سوال می برند.
اگر مصلحین اجتماعی، علما و… روی مشروعیت تاکید کنند اما روی کارآمدی تاکید نداشته باشند، مشکل ایجاد می شود. امروز مردان در ایفای نقش سرپرستی ضعیف تر از گذشته عمل می کنند. تربیت رسمی و غیر رسمی به عنصر کارآمدی توجه نکرده اند. در طنزهایی مثل «چارخونه» شخصیت مرد دست و پاچلفتی و مزاحم نشان داد می شود. امام هادی علیه السلام فرمود: «من هانت علیه نفسه فلاتامن شره; کسی که نفس او در نزدش خوار و ذلیل باشد، از شر او ایمن مباش .» (تحف العقول، ص 483) اگر متناسب با ریاست مرد، به او شخصیت ندهید و احساس کند که جایگاه ندارد، مرد زائد و مزاحم می شود. اگر شخصیت مرد، قواره سرپرستی نباشد:
1- سرپرستی را اعمال نمی کند: حاشیه نشین می شود.
2- بدون اینکه بلد باشد سرپرستی اش را اعمال کند، اعمال می کند: خشونت و استبداد ایجاد می شود.
برای موفقیت مرد در سرپرستی:
3- مهارت و آگاهی کافی برای سرپرستی داشته باشد.
4- شخصیت متناسب با سرپرستی قوام پیدا کند.

نکته نهم. هر جزئی باید در سیستم مرتبط با خودش قرار بگیرد تا اثر مورد نظر به دست آید.
اگر جزئی از یک سیستم گرفته شود و وارد یک سیستم دیگر بشود، ممکن است نتیجه ی لازم را ندهد.
مثال) الگوگیری از کشورهای دیگر.
خطایی که در کشورهای جهان سومی با الگوگیری از مدل های غربی رخ می دهد. در کشورهای غربی، مدل ها متناسب با جامعه ی خودشان تدوین شده است. جامعه هایی که قبل از تکنولوژی مدرن، مناسبات و ارزش های مدرن در جامعه شان ایجاد شده و شکل گرفته است. اگر کشورهای جهان سومی، الگوی توسعه یا تکنولوژی را از آنها بگیرند اما مناسبات اجتماعی و فرهنگی شان چیز دیگری باشد، هزینه های زیادی برای الگوی توسعه می دهند اما از منافع آن، کم بهره می بررند.
مثال) چگونگی استفاده از فواید خانواده گسترده.
گاهی اوقات از فواید خانواده گسترده صحبت می شود. مثل منافع اقتصادی، تقسیم کار بهتر، قوی بودن حمایت طایفه ای و… . آیا می شود نتیجه گرفت که با این فواید باید خانواده گسترده را در جامعه امروز احیاء کنیم؟ ضرورتاً اینطور نیست. این خانواده گسترده در مناسبات اجتماعی خودش، متناسب با خودش کارآمدی دارد. اگر بخواهد با همان مختصات احیاء شود مشکلاتی ایجاد می شود. تغییر حدود پوشیدگی، تحریکات جنسی بیشتر و… در جامعه امروز وجود دارد. با این شرایط شاید خود خانواده گسترده بشود منشاء فساد. اگر بخواهد بازسازی شود باید به گونه ای دیگر بازسازی شود. هم استقلال و هم اتصال هر دو حفظ شود. مثلا نقشه جغرافیایی و سبک معماری جدید ایجاد شود.
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۴] خداجون هوامو داشته باش: #جلسه_سوم
#مساله_شناسی_(3)

نکته ششم. فهم موضوعات در بسترِ تاریخیِ خودشان.

خطاست که درباره ی موضوعات جامعه ی سنتی با فهم مدرن در جامعه کنونی قضاوت کنیم. باید مناسبات و بستر تاریخی زمانه را در نظر گرفت. سه مثال زده شد. پایین بودن سن ازدواج، انتخاب همسر توسط خانواده و روابط بین عروس و مادر شوهر که توضیح داده شد نباید موضوعاتی از این دست را با فهم کنونی قضاوت کنیم و فکر کنیم زن در جامعه سنتی موجودی فرودست بوده یا حقوق انسانی نداشته است.
در جامعه سنتی، عشق، قبل از ازدواج اهمیت نداشت. مرد و زن بسیار کار می کردند و تحریکات جنسی پایین بود. صبر و حیای خانم ها زیاد بود. فقر و مسائل اقتصادی وجود داشت. دختر مصرف کننده محسوب می شد و مرد نیروی کار بود. باید باتوجه به این مناسبات ازدواج در جامعه سنتی فهم شود. در جامعه سنتی، ازدواج راحت بود. دختر 15 ساله اگر با مرد 50 ساله ازدواج می کرد و همسرش فوت می شد، بعد از آن دوباره برایش شرایط ازدواج مهیا بود.
دختر در سن کم ازدواج می کرد. نوجوان بود. مادر شوهر مثل مادرش، او را بزرگ می کرد و به او راه زندگی را نشان می داد. مقایسه نشود با دخترهای 24-25 ساله امروزی که بعضاً دور از خانه در خوابگاه زندگی کرده اند. در پرتو نظام فرزند سالاری و گفتمان فردگرایی بزرگ شده اند و مستقل بارآمده اند. زن جامعه ی مدرن نباید نگاه دلسوزانه نسبت به زنِ سنتیِ زیرِدستِ مادرشوهر داشته باشد.

نکته هفتم. توجه شود که پیام هایی که به مخاطب داده می شود در نظام معنایی و شبکه معنایی مخاطب فهم می شود.

کنتور فرستنده ممکن است با کنتور گیرنده یکی نباشد. مثلاً در جامعه عرب اسم «کلب» روی بچه گذاشته می شود در حالی که ما برداشت منفی داریم از این کلمه.
مثال) از اول انقلاب در مورد اهمیت مادر و مادری بسیار سخن گفته شده است. اما نتیجه ی مناسبی حاصل نشده است. چرا؟ مادری باید در کنار پدری و همسری قرار می گرفت. در مورد مادری صحبت می شود اما در مورد پدری صحبت نمی شود. این مشکل است. همچنین باید گفته می شد همسری به مادری اولویت دارد که این نیز رعایت نشده است. از نظر آموزه های دینی همسری پیش نیاز مادری است اما امروزه بعضی تحقیقات نشان می دهد که وظیفه زن را مادری می دادند. وقتی شبکه معنایی رعایت نشد مادری بزرگ و بزرگ تر می شود و همسری به حاشیه می رود. اما همسری پیش نیاز است که رابطه دو همسر و الگوی ارتباطی درست باشد که روی فرزند تاثیر دارد و…
حرف بسیاری از مادری زده می شود اما پدیده ای به نام فرزند سالاری تقویت می شود. چرا؟ وقتی گفته می شود مادری، این حرف ذیل گفتمان فردگرایانه توسط زن فهم می شود. به زن القا می شود تو نسبت به فرزند همه کاره هستی. تربیت فرزند به سمت تربیت احساسی می رود. مطالبه فرزند مورد توجه قرار می گیرد. و در نتیجه پدیده فرزند سالاری اتفاق می افتد.
*لذا باید پیام ها متناسب با وسع مخاطب در مقام فهم باشد*. یعنی:
1- متناسب با شبکه معنایی ارسال شود.
2-اگر شبکه معنایی آن ها نادرست است، شبکه معنایی آن ها را بهم بزنیم و شبکه جدید را ایجاد کنیم.
افرادی که می خواهند در زمینه مسائل خانواده کار کنند:
1-افرادی تربیت شوند که نظام معنایی شان با ما یکی باشد.
2-درغیر اینصورت، بقیه افراد در این زمینه کمتر کار کنند. چون پیام هایی با نظام معنایی خودشان ارسال می کنند. (اشاره به ساخت فیلم هایی مثل ستایش و پدر سالار و… که ادعا می کنند در مورد خانواده ساخته شده ولی متناسب با نظام معنایی ما نیست).
[۲۰۱۵/۹/۱۷، ۹:۰۴] خداجون هوامو داشته باش: #جلسه_دوم
#مساله_شناسی_(2)

نکته سوم. ضرورت جامع نگری در سیاست ها، برنامه ریزی ها و اجرا.

کسی که می خواهد برنامه ریزی، قانون گذاری و سیاست گذاری در مقیاس کلان انجام دهد باید در افق بلندی، تمامی زوایا و ابعاد مسئله را فهم کند تا بتواند سیاست، قانون، برنامه و اجرای درستی داشته باشد. به طور مثال تعدد زوجات بحث پرچالشی در بحث های نظری است. این موضوع را فقط نباید از زاویه دید همسر اول دید. باید از زوایه دید همسر دوم و زاویه دید شوهر هم به مسئله نگاه کرد. همچنین باید از نگاه اجتماع و امنیت اجتماعی به مسئله پرداخته شود. و سپس تصمیم گرفته شود.
آموزه های دینی را هم باید دید. نباید آموزه ها را تحریم کرد. اموزه های دینی سر جای خود باشد. اما برای اینکه مثلا بدانیم تشویق به تعدد زوجات داشته باشیم یا ترک تعدد زوجات، باید مسئله را بدانیم. علاوه بر حکم شرعی، جهت گیری شرعی و نظرگاه مثبت و منفی دین را هم در نظر بگیریم. به علاوه، وضعیت روانی جامعه را باید دید و بدان توجه داشت. ترویج عملی یک مسئله متناسب با وسع روحی باشد. فرض کنید احکام شرعی تجویزی باشند، با این حال باید:
1. سنجیدن قدرت خودمان برای عملی کردن آن ها.
2. اهم و مهم کردن مسئله که از جای دیگر غافل نشویم و مشکل ایجاد نشود.
را مورد توجه قرار دهیم.

نکته چهارم. پرهیز از نگرش انتزاعی در شناخت و اصلاح پدیده های اجتماعی.

هر چه پیش می رویم پدیده های اجتماعی در هم تنیده تر می شوند. به این معنا که آنقدر با هم ارتباط دارند که برای فهم یک موضوع باید موضوعات همجوار را شناخت. مثل بازی شطرنج. یک موضوع نباید در خلاء فهم شود. مثلا در مورد شرکت زنان در ورش قهرمانی، فقط محدود به حجاب نیست. باید ماهیت ورزش قهرمانی و ارتباط ورزش با سیاست و الگوسازی و… فهم شود.
(نکته ی سوم، ابعاد یک موضوع را توجه کردن بود. نکته چهارم، ارتباط موضوع با موضوعات دیگر نیز اضافه می شود.)

نکته پنجم. توجه به تحولات در یک موضوع.

باید تحول در موضوع را به درستی فهمید. مثلاً اشتغال زنان در زمان پیامبر را نمی توان به حال حاضر تعمیم داد. چرا که اشتغال متحول شده است در طول تاریخ. اشتغال قبل از صنعتی شدن با اشتغال مدرن، مختصات شان فرق دارد. در طول تاریخ اشتغال زنان به دلیل 1. اضطرار فرد یا خانواده اش مثل شوهر معلول داشتن یا پدر ناتوان داشتن. 2. اضطرار جامعه به شغل زن مثل آرایش گری، مامایی و.. وجود داشته است.
اما اشتغال در فضای مدرن، به دلیل اضطرار نیست. اشتغال امروزه به دلیل 1. عزت مندی اجتماعی یا 1. تجربه اجتماعی (فرزند کم داشتن و وقت زیاد داشتن یا…) یا 3. رفع نیاز به مصرف گرایی خانواده است (مصراف گرایی و مطالبه بیشتر نیاز به درآمد بیشتر و…).